Z 1418 r. pochodzi najstarszy zapis o synagodze sandomierskiej. Pod groźbą zamknięcia synagogi sandomierscy Żydzi musieli składać miejscowej kapitule kolegiackiej daniny z pieprzu, cukru i innych artykułów. Władze gminy dbały o rozwój duchowy społeczności. Starsi sandomierskiej kolonii żydowskiej zamówili w 1466 roku u nieznanego z

 

imienia, cudzoziemskiego (zapewne czeskiego) rabina traktat poświęcony chrześcijańskiej debacie w sprawie eucharystii. Podjęta w nim została dyskusja z chrześcijańską koncepcją transsubstancjacji. Synagoga w Sandomierzu była posadowiona na linii murów miejskich, których przyziemie znajduje się do dzisiaj wewnątrz świątyni.

Fragment miejskiego muru obronnego w przyziemiu synagogi sandomierskiej, Archiwum WUOZ Sandomierz

Druga połowa XVII wieku i pierwsza połowa wieku XVIII to najbardziej prawdopodobny czas powstania murowanej synagogi w Sandomierzu. Jednak należy zauważyć, że lata oskarżeń o mordy rytualne i procesy w latach 1698-1713 to okres, który nie można nazwać sprzyjającym dla Żydów dla podejmowania decyzji o wystawnych inwestycjach. Być może do budowy doszło wcześniej, w latach 70-tych XVII wieku, jeżeli w istniejącej do dzisiaj synagodze znajduje się inskrypcja mówiąca
o ufundowaniu jednego z malowideł w 437 roku rachuby żydowskiej, czyli w roku 1676 rachuby chrześcijańskiej. Należy więc uznać, że funkcjonujące w literaturze daty późniejsze określające budowę świątyni nie odzwierciedlają prawdy. Budynek synagogi wzniesiono w stylu późnobarokowym. Murowana budowla z cegły została wzniesiona na rzucie zbliżonym do kwadratu. Sala modlitw nakryta została sklepieniem krzyżowo-kolebkowym z lunetami oraz ozdobiona freskami.

Dawid Kandel napisał, iż wnętrze i elementy wyposażenia synagogi sandomierskiej posiadają szczególną wartość „z tego względu, że dają nam dokładne wyobrażenie o nastroju duchowym i oryentacji politycznej ludu żydowskiego w Polsce w dobie rozkwitu Rzeczpospolitej, oraz o szczerem jego przywiązaniu do swojej przybranej ojczyzny. Głębokie musiało być to przywiązanie, skoro na arkach świętych poumieszczali orły polskie”.

Orły są widoczne na dawnych fotografiach przedstawiających wyposażenie synagogi. Siedem Orłów było wyszytych na lambrekinie wraz z datą 1743 r. oraz z informacją o fundatorze Jehudzie Lejbie, który podarował tę tkaninę synagodze ku uczczeniu pamięci swego ojca Wolfa Askenazego.